รัฐบาลโดยทีมงานเศรษฐกิจได้ประกาศวาทกรรมการพัฒนาประเทศที่เรียกว่า “ประเทศไทย 4.0” เพื่อมุ่งไปสู่ประเทศไทยยุคใหม่ที่ก้าวข้ามประเทศรายได้ปานกลางไปสู่ประเทศไทยใหม่ ที่พัฒนาจากประเทศไทย 1.0 ที่เน้นภาคการเกษตร โมเดลประเทศไทย 2.0 ที่เน้นอุตสาหกรรมเบา และประเทศไทย 3.0ในปัจจุบันที่เน้นอุตสาหกรรมหนัก
ผู้ขับเคลื่อน “ประเทศไทย 4.0” เรียกร้องให้มีการเปลี่ยนผ่าน 4 องค์ประกอบสำคัญ คือ 1.เปลี่ยนจากการเกษตรแบบดั้งเดิม (Traditional Farming) ในปัจจุบัน ไปสู่การเกษตรสมัยใหม่ ที่เน้นการบริหารจัดการและเทคโนโลยี (Smart Farming) โดยเกษตรกรต้องร่ำรวยขึ้น และเป็นเกษตรกรแบบเป็นผู้ประกอบการ (Entrepreneur) 2.เปลี่ยนจาก Traditional SMEs หรือ SMEs ที่มีอยู่ที่รัฐต้องให้ความช่วยเหลืออยู่ตลอดเวลา ไปสู่การเป็น Smart Enterprises และ Startups ที่มีศักยภาพสูง 3.เปลี่ยนจาก Traditional Services ซึ่งมีการสร้างมูลค่าค่อนข้างต่ำ ไปสู่ High Value Services 4.เปลี่ยนจากแรงงานทักษะต่ำไปสู่แรงงานที่มีความรู้ ความเชี่ยวชาญ และทักษะสูง
พร้อมทั้งการพัฒนา “5 กลุ่มเทคโนโลยีและอุตสาหกรรมเป้าหมาย” ประกอบด้วย 1.กลุ่มอาหาร เกษตร และเทคโนโลยีชีวภาพ (Food, Agriculture & Bio-Tech) 2.กลุ่มสาธารณสุข สุขภาพ และเทคโนโลยีทางการแพทย์ (Health, Wellness&Bio-Med) 3.กลุ่มเครื่องมืออุปกรณ์อัจฉริยะ หุ่นยนต์ และระบบเครื่องกลที่ใช้ระบบอิเล็กทรอนิกส์ควบคุม (Smart Devices, Robotics & Mechatronics) 4.กลุ่มดิจิตอล เทคโนโลยีอินเตอร์เน็ตที่เชื่อมต่อและบังคับอุปกรณ์ต่างๆ ปัญญาประดิษฐ์และเทคโนโลยีสมองกลฝังตัว (Digital, IoT, Artificial Intelligence & Embedded Technology) 5.กลุ่มอุตสาหกรรมสร้างสรรค์ วัฒนธรรม และบริการที่มีมูลค่าสูง (Creative, Culture & High Value Services)
จากการถอดสรุปจากคำบรรยายของทีมงานเศรษฐกิจของรัฐบาล พบว่าการขับเคลื่อนดังกล่าวดำเนินการโดยอาศัยกลไก 4 ประการคือ
จุดแข็งของข้อเสนอประเทศไทย 4.0 คือการเรียงร้อยให้เห็นภาพของการพัฒนาของประเทศไทยในอดีต และอธิบายภาพการก้าวข้ามข้อจำกัดการพัฒนาที่เรียกว่า “กับดักประเทศรายได้ปานกลาง” อย่างเป็นขั้นเป็นตอน โดยเฉพาะอย่างยิ่งอาจกล่าวได้ว่าเป็นทีมเศรษฐกิจชุดแรกที่ได้หยิบยกหัวใจสำคัญของสถานะประเทศไทยที่เป็นประเทศ “ที่มีฐานทรัพยากรความหลากหลายทางชีวภาพ” และ “ความหลากหลายทางวัฒนธรรม” มาอธิบายเชื่อมร้อยกับการพัฒนาทางเศรษฐกิจใหญ่ แม้ว่าแท้ที่จริงข้อเสนอนี้ได้ถูกเสนอมาก่อนหน้านี้แล้วในแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติฉบับที่ 10 (พ.ศ. 2550-2554) ซึ่งได้บรรจุยุทธศาสตร์การพัฒนาบนฐานความหลากหลายทางชีวภาพและการสร้างความมั่นคงของฐานทรัพยากรและสิ่งแวดล้อม แต่ก็ไม่มีรัฐบาลใดในอดีตหยิบยกกรณีดังกล่าวมาดำเนินการขับเคลื่อนจริงๆจังๆ
นอกเหนือจากนั้น การเรียงร้อยและอธิบายถึงที่มาของ “พลังการขับเคลื่อนนวัตกรรม” โดยอาศัยฐานจากสถาบันวิจัยทั้งในและต่างประเทศ และการดึงภาคเอกชนยักษ์ใหญ่ซึ่งทราบกันโดยทั่วไปว่าประสบผลสำเร็จจากการดำเนินธุรกิจในประเทศไทยที่บัดนี้ขยายออกไปจนกลายเป็นบรรษัทข้ามชาติในระดับโลกอย่างมิตรผล และเจริญโภคภัณฑ์ ทำให้ข้อเสนอนี้ดูเหมือนมีน้ำหนัก มีตรรกะและเหตุผลที่ดูน่าเชื่อในทางทฤษฎีว่าภาพฝันของประเทศไทยจะเกิดขึ้นได้จริงในความรู้สึกของคนบางกลุ่ม
ในช่วง 10 ปีมานี้ประเทศไทยประสบกับปัญหาความขัดแย้งทางการเมือง จนไม่อาจพัฒนาชุดข้อเสนอวาทกรรมเกี่ยวกับการพัฒนาที่ฉายภาพประเทศไทยได้อย่างมีพลังหรือไม่อาจสร้างความหวังให้กับประชาชนได้ การเกิดขึ้นของวาทกรรมการพัฒนา “ประเทศไทย 4.0” ซึ่งถึงแม้จะยังคงอยู่ภายใต้บรรยากาศทางการเมืองที่ยังคงติดหล่มความขัดแย้งดังกล่าวอยู่ แต่ก็ได้รับการขานรับจากบางกลุ่มอยู่บ้าง เมื่อเปรียบเทียบกับช่วงหลายปีก่อนหน้านี้
อย่างไรก็ตามหากพิจารณาอย่างพินิจพิเคราะห์ วาทกรรมประเทศไทย 4.0 ยังมีแง่มุมที่เป็นปัญหาและจุดอ่อน ซึ่งอาจทำให้ความฝันเรื่องประเทศไทย 4.0 อาจเป็นความหวังที่ว่างเปล่า หรือซ้ำรอยปัญหาที่เกิดขึ้นตั้งแต่ยุค 1.0-3.0 ดังนี้
รายได้และการเติบโตทางเศรษฐกิจโดยละเลยปัญหาความเหลื่อมล้ำทางสังคม ปัญหาสุขภาพ และปัญหาการเสื่อมโทรมของทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม การเอาชนะปัญหาดังกล่าวนี้ควรเป็นปัญหาใหญ่ใจกลางที่เป็นเป้าหมายของการพัฒนายิ่งไปกว่าเป้าหมายการเติบโตทางเศรษฐกิจมิใช่หรือ ?
เป้าหมายการพัฒนาโดยกำหนดวาระให้พัฒนากลไกทางเศรษฐกิจ สังคม และการเมืองเพื่อแก้ปัญหาการพัฒนาร่างกายและสติปัญญาของคนซึ่งเด็กไทย 5-6% เติบโตต่ำกว่าเกณฑ์และประมาณ 10% เป็นโรคอ้วน สารพิษในผักและผลไม้เกินมาตรฐานมากกว่าครึ่งหนึ่ง (และที่ตลกร้ายคือผักและผลไม้ในโมเดิร์นเทรดและได้รับตรามาตรฐานมีสารพิษพอๆกันหรือยิ่งกว่าผักและผลไม้ที่ขายในตลาดสดและรถพุ่มพวง) อัตราโรคมะเร็งเพิ่มขึ้นสูงกว่าอัตราการเติบโตทางเศรษฐกิจ ปัญหาที่ดินของเกษตรกรหลุดลอยไปจากมือของเกษตรกร ดังข้อมูลของสภาพัฒน์ที่ระบุว่าพื้นที่ทำการเกษตรของตนเองมีแนวโน้มลดลง จาก 81.58 ล้านไร่ ในปี 2549 เหลือ 41.80 ล้านไร่ ในปี 2556 ที่ดินที่เกษตรกรเช่าทำกินมีแนวโน้มเพิ่มขึ้น จาก 23.92 ล้านไร่ ในปี 2551 เป็น 29.24 ล้านไร่ ในปี 2556 และความเหลื่อมล้ำระหว่างรายได้ของคนรวยและคนจนถ่างกว้างสวนทางกับเพื่อนบ้านในหลายประเทศ ปราศจากพื้นที่ใดๆภายใต้วาทกรรม 4.0
รอยในการพัฒนานวัตกรรมแทบไม่แตกต่างใดๆจากโมเดลการพัฒนาทางเศรษฐกิจในอดีต เพียงแต่เปลี่ยนชื่อจากคำว่าส่งเสริมอุตสาหกรรมกระดาษ ปุ๋ยเคมี เหล็กกล้า การประกอบรถยนต์ ในแผนพัฒนาฉบับที่ 2 มาเป็นการส่งเสริมการลงทุนในซุปเปอร์คลัสเตอร์ที่ใช้เทคโนโลยีชั้นสูง
การหวังความช่วยเหลือการวิจัยจากสถาบันวิจัยต่างประเทศ กลับกลายเป็นการเปิดทางให้ประเทศเข้ามายึดครองทรัพยากรชีวภาพและภูมิปัญญาท้องถิ่น (ซึ่งเป็นความได้เปรียบเชิงเปรียบเทียบของประเทศตามคำของทีมเศรษฐกิจของรัฐบาล) ดังเช่น ความร่วมมือในการวิจัยมะละกอดัดแปลงพันธุกรรมที่กรมวิชาการเกษตรร่วมกับมหาวิทยาลัยคอร์แนลจบลงโดยการจดสิทธิบัตรไวรัสสายพันธุ์ไทยและมะละกอจีเอ็มโอที่วิจัยได้เป็นสิทธิเด็ดขาดของบริษัทมหาวิทยาลัยคอร์แนล เช่นเดียวกับเหตุการณ์ที่เพิ่งเกิดขึ้นเร็วๆนี้ ที่การวิจัยเรื่องกระท่อมของมหาวิทยาลัยชิบะร่วมกับมหาวิทยาลัยไทยระหว่างปี 1995-2007 จบลงด้วยการจดสิทธิบัตรอนุพันธ์ของสารสกัดกระท่อมของบริษัทมหาวิทยาลัยชิบะ ชื่อของนักวิจัยไทยปรากฎอยู่เพียงในวารสารทางวิทยาศาสตร์เพื่อการขอรับตำแหน่งทางวิชาการและมหาวิทยาลัยได้รับการจัดอันดับทางการศึกษาดีขึ้น ในขณะที่หมอยาพื้นบ้านในภาคใต้ยังคงต้องลักลอบปรุงยาแก้ปวดลดไข้ที่มีส่วนผสมของกระท่อม เพราะรัฐบาล 1.0 จนมาถึงรัฐบาล 4.0 ยังคงประกาศให้กระท่อมเป็นพืชเสพติดผิดกฎหมาย โดยหารู้ไม่ว่าสารสกัด 7-hydroxy mitraglynine มีคุณสมบัติลดอาการปวดดีกว่ามอร์ฟีน 17 เท่า และสิทธิบัตรที่ได้จากภูมิปัญญา ฐานทรัพยากรชีวภาพ และความร่วมมือกับมหาวิทยาลัยไทยนั้นมีมูลค่าทางการตลาดที่สามารถทดแทนมอร์ฟีนซึ่งมูลค่าการตลาดถึง 500,000 ล้านบาท/ปี
โดยปราศจากประชาชนอยู่ในโครงสร้างของกลไกดังกล่าว (75 % ของกรรมการประชารัฐมาจากกลุ่มธุรกิจขนาดใหญ่ และไม่มีประชาชนที่เป็นตัวแทนคนส่วนใหญ่จริงๆสักคนเดียวเป็นกรรมการ) นอกจากไม่ทำให้ประชาชนเชื่อมั่นแล้ว ยังทำให้ประชาชนโดยเฉพาะอย่างยิ่งเกษตรกรรายย่อยตั้งคำถามว่า ทิศทางของระบบเกษตรกรรมและอาหารภายใต้ “อุตสาหกรรมอาหาร เกษตร และเทคโนโลยีชีวภาพ (Food, Agriculture & Bio-Tech) “ ซึ่งเป็น 1 ใน 5 กลุ่มเทคโนโลยีและอุตสาหกรรมนั้นจะมีเป้าหมายจะนำพาชีวิตและชุมชนของพวกเขาไปสู่ทิศทางใด เพราะเขาทราบเรื่องราวปัญหาการลงทุนปลูกอ้อยและอุตสาหกรรมน้ำตาลจากกลุ่มทุนจากประเทศไทยในกัมพูชา ปัญหาเกษตรพันธสัญญาที่บริษัทยักษ์ใหญ่การเกษตรเป็นผู้ผูกขาดหรือมีอำนาจเหนือตลาดในกิจการเลี้ยงสัตว์ ปัญหาการมีอำนาจเหนือตลาดในระบบค้าปลีกค้าส่ง และการเผชิญหน้าระหว่างเกษตรกรรายย่อยและชุมชนที่ต้องการผลักดันเกษตรอินทรีย์กับกลุ่มทุน “ประชารัฐการเกษตร” ใน จ.อำนาจเจริญ เป็นต้น
ตัวอย่างเช่น การขับไล่ประชาชนออกจากพื้นที่ทำกิน ซึ่งอาจมีผลกระทบต่อคนยากคนจนมากกว่ารัฐบาลใดในอดีต การเปิดเสรีการนำเข้าวัตถุดิบอาหารสัตว์ ซึ่งเปิดให้มีการนำเข้าโพดเลี้ยงสัตว์ได้ตลอดปีโดยไม่จำกัดโควตาในขณะที่หลายรัฐบาลที่ผ่านมาล้วนแล้วจำกัดโควต้าและระยะเวลาการนำเข้าทั้งสิ้นเพื่อไม่ให้ส่งผลกระทบต่อชาวไร่ข้าวโพด และการยกเลิกกฎหมายและมาตรการที่คุ้มครองฐานทรัพยากรและสิ่งแวดล้อมของประชาชนในท้องถิ่นโดยเตรียมการออกกฎหมายเพื่อให้สิทธิประโยชน์ต่อนักลงทุนข้ามชาติมากกว่าในยุคสมัยใดๆ เป็นต้น ทำให้คาดการณ์ได้ว่าหากประเทศไทย 4.0 จะบรรลุเป้าที่วางไว้ก็เป็นเป้าหมายของกลุ่มคนร่ำรวย 1% เท่านั้น ในขณะที่ประชาชนส่วนใหญ่จะยังคงอาศัยอยู่ในโลกของประเทศไทย 1.0 หรือ 2.0 ต่อไป
จินตนาการสยามที่ยั่งยืนไม่ใช่การเติบโตทางเศรษฐกิจหรือการเพิ่มรายได้เพียงอย่างเดียว เพราะสิ่งดังกล่าวเป็นเพียงเครื่องมือหนึ่งของการบรรลุเป้าหมายที่พึงประสงค์ และในหลายกรณีที่เครื่องมือดังกล่าวกลับนำชีวิตของประชาชนและประเทศไปสู่ปัญหาใหม่ๆที่ขัดแย้งกับเป้าหมายดังกล่าว
หากเสนอสังคมสยามที่ยั่งยืนจากบริบทด้านเกษตรกรรมและอาหาร เราต้องการประเทศที่ภาคเกษตรกับภาคอื่นๆ หรือคนในภาคเกษตรเองมีความเสมอภาคกันมากขึ้น เกษตรกรมีที่ดินทำกินเป็นของตนเอง 100% เปลี่ยนแปลงพื้นที่เกษตรกรรมของประเทศให้อย่างน้อย 50% ของพื้นที่เกษตรกรรมเป็นพื้นที่เกษตรอินทรีย์และเกษตรเชิงนิเวศ พื้นที่ของเมืองไม่ควรขยายมากไปกว่านี้ แต่พื้นที่เกษตรกรรมที่จัดสรรแก่คนในเมืองที่มีรายได้น้อยต่างหากที่ขยายตัวเข้าไปในเมือง ประเทศไทยควรเป็นศูนย์กลางเกษตรอินทรีย์ของเอเชีย มีตลาดสีเขียว ร้านค้าชุมชน และแผงขายอาหารผลไม้ที่หลากหลายปลอดจากสารพิษตกค้างทุกคนเข้าถึงได้ง่ายกว่าร้านสะดวกซื้อ เพื่อให้ทุกคนที่อาศัยในประเทศไทยไร้ผู้อดอยาก เกษตรกรและผู้บริโภคแข็งแรง
จะไปให้ไกลกว่าประเทศไทย 4.0 ต้องไม่ใช่การพัฒนาและการเมืองที่ถูกรวมศูนย์โดยรัฐหรือพึ่งพารัฐ แต่เป็นการขับเคลื่อนที่ประชาชนเองเป็นศูนย์กลางและเป็นผู้ปฏิบัติการ กำกับรัฐและสร้างอำนาจการต่อรองกับกลุ่มทุนได้ โดยผ่านกรอบความคิดที่เรียกว่า “ประชาธิปไตยแบบมีส่วนร่วม และการสร้างการพัฒนาที่ยั่งยืนขึ้นด้วยตนเอง” ดังนี้
ในโลกแห่งความจริงเราอาจเห็นกลุ่มและเครือข่ายทางสังคมเลือกองค์ประกอบใดประกอบหนึ่งภายใต้ยุทธศาสตร์นี้ในการขับเคลื่อน แต่พึงตระหนักว่าองค์ประกอบทั้ง 3 ประการล้วนเอื้อเฟื้อสนับสนุนกันและกัน โดยเราไม่อาจบรรลุเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืนได้โดยปราศจากความเชื่อมร้อย ผสมผสาน วิธีคิด ปฏิบัติการ และเชื่อมโยงกลุ่มเครือข่ายที่มีบทบาทในองค์ประกอบทางยุทธศาสตร์ข้างต้นเข้าด้วยกัน
กลไก มาตรการ และปฏิบัติการสำคัญซึ่งเป็นเครื่องมือในการสร้างสยามที่ยั่งยืน ต้องประกอบไป
ด้วยการขับเคลื่อนให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในมิติต่างๆ ตั้งแต่ฐานรากของการผลิต การตลาด รวมทั้งกฎหมายและนโยบายที่เกี่ยวข้อง ดังนี้
การสร้างการเปลี่ยนแปลงต้องเริ่มที่ปฏิบัติการที่เป็นจริงในด้านต่างๆ ขยายปฏิบัติการในระดับพื้นที่ หรือระดับกิจกรรม มาเชื่อมโยงร้อยเข้าด้วยกัน เช่น ในปลายด้านหนึ่งเป็นการสร้างพื้นที่เกษตรกรรมที่ยั่งยืนของเกษตรกรรายย่อย ในปลายอีกด้านหนึ่งเป็นการรวมตัวกันของผู้บริโภคและประชาชนทั่วไปเพื่อร่วมกันรณรงค์หรือมีปฏิบัติการในการต่อรองกับกลุ่มทุนหรือกิจการต่างๆ แล้วสร้างความเชื่อมโยงระหว่างเกษตรกรและผู้บริโภคซึ่งเป็นกลุ่มคนกลุ่มใหญ่ที่สุดในห่วงโซ่ระบบอาหารเข้าด้วยกัน การร่วมพลังของเกษตรกรรายย่อยและผู้บริโภคสามารถนำไปสู่การเปลี่ยนแปลงทางนโยบาย หรือแม้แต่การเปลี่ยนแปลงทางการเมืองได้ในท้ายที่สุด
