อนาคตเกษตรกรรมไทย หลังสงครามแบนสารพิษ

บริษัทเหล่านี้ไม่ได้มีสัญชาติแบบที่เราเข้าใจ ตัวอย่างเช่นเราเคยนึกถึงมอนซานโต้ว่าเป็นบริษัทของสหรัฐ และไบเออร์ว่าเป็นบริษัทเยอรมนี และพลอยเข้าใจว่าเมื่อไบเออร์ซื้อมอนซานโต้แล้ว เจ้าสารไกลโฟเซตและพืชดัดแปลงพันธุกรรมต้านทานไกลโฟเซตจะกลายเป็นของบริษัทเยอรมนีไปด้วย แต่ความจริงไม่ได้เป็นเช่นนั้น เพราะผู้ถือหุ้นไบเออร์ 30.2% เป็นอเมริกัน ส่วนเยอรมันมีสัดส่วนหุ้น 20.2% อังกฤษและไอร์แลนด์ 14.2% และสิงคโปร์ 4.8% เป็นต้น

เมื่อถึงตรงนี้ จำเป็นต้องขยายความเพิ่มเติมด้วยว่า เหตุผลที่ USDA ต่อต้านการแบนไกลโฟเซตในประเทศไทยและในเวียดนามนั้น มิใช่เพราะข้ออ้างว่าจะกระทบต่อการส่งออกข้าวสาลีและถั่วเหลืองซึ่งจะได้รับผลกระทบหากพบไกลโฟเซตตกค้างในผลผลิตนำเข้าเท่านั้น แต่เป็นเพราะการแบนไกลโฟเซตจะกระทบต่อพืชดัดแปลงพันธุกรรมซึ่งเป็นผลประโยชน์ของบรรษัทไบเออร์-มอนซานโต้ในอนาคตด้วยนั่นเอง

บริษัทยักษ์ใหญ่เหล่านี้สร้างเครือข่ายการล็อบบี้นโยบายทั้งในระดับโลก ระดับภูมิภาค และระดับประเทศ โดยในประเทศไทย พวกเขาลงทุนเปิดสำนักงานสาขาขึ้นเมื่อปีที่แล้วหลังจากกระแสสนับสนุนการแบนสารพิษ 3 ชนิดได้กลายเป็นกระแสสำคัญ พวกเขาทำงานกับนักการเมือง สถาบันการศึกษา นักวิชาการ และแม้กระทั่งสื่อมวลชน ผมเห็นภาพอดีตนายกรัฐมนตรีได้รับเชิญไปพูดคุยกับสมาชิกในโรงแรมหรู มีโอกาสได้เห็นภาพของตัวแทนบริษัทยักษ์ใหญ่เข้าไปพบปะหารือกับพรรคการเมือง เห็นอดีตอธิบดีควงแขนผู้บริหารบริษัทยักษ์ใหญ่เข้าไปแถลงคัดค้านการแบนสารพิษในห้องประชุมของกระทรวงเกษตรฯ เห็นนักวิชาการและสื่อมวลชนเกษตรเดินทางไปดูงานที่ห้องปฏิบัติการของบริษัทที่มิซซูรี่ เห็นโครงการวิจัยของสมาคมวิชาการที่ได้ทุนวิจัยจากบริษัทผลิตพาราควอต และเห็นหนังสือของนักวิทยาศาสตร์ซึ่งบอกว่าไกลโฟเซตปลอดภัยกว่าเกลือแกงได้รับการสนับสนุนการพิมพ์และข้อมูลการเขียนจากองค์กรล็อบบี้ทางนโยบายดังกล่าว

อย่างไรก็ตามการเคลื่อนไหวใหญ่เพื่อต่อต้านการแบนสารพิษในประเทศไทยนั้น พวกเขามิได้อยู่ข้างหลังทำงานล็อบบี้เท่านั้น แต่พวกเขานำหน้าการชุมนุมที่หน้าทำเนียบรัฐบาลเลยทีเดียว

ส่วนใหญ่ของพวกเขาวัดความสำเร็จของการพัฒนาเกษตรกรรมจาก ผลผลิตต่อไร่ หรืออย่างมากก็คิดผลกำไรที่เกษตรกรจะได้รับจากต้นทุนการผลิตเฉพาะหน้า โดยไม่เห็นว่าผลกำไรเล็กน้อยๆนั้นมาจากการไม่คิดต้นทุนชีวิต ต้นทุนสิ่งแวดล้อม ต้นทุนโครงสร้างพื้นฐานของรัฐ และการสนับสนุนจากรัฐในรูปแบบต่างๆ รวมทั้งไม่เห็นว่าระบบเช่นนี้ได้ทำให้เกิดความเหลื่อมล้ำในภาคเกษตรกรรมมากขนาดไหน พวกเขาเห็นว่าความก้าวหน้าของเกษตรกรรม แต่ไม่เห็นชีวิตที่แท้จริงของเกษตรกร
 

น่าเศร้าสลดและน่าสังเวชที่ ภายใต้ข้อจำกัดดังกล่าวข้างต้น การแบนสารพิษร้ายแรงอย่างพาราควอต หรือสารพิษก่อมะเร็งแบบไกลโฟเซต ได้ถูกหยิบฉวยสร้างวาทกรรมว่าเป็น “การละเมิดสิทธิเกษตรกร” ในการใช้สารพิษที่มีประสิทธิภาพและมีราคาถูก และมีเกษตรกรจำนวนหนึ่งที่เข้าร่วมเคลื่อนไหวต่อต้านการแบน
 

ภายใต้รัฐสภาที่มาจากการเลือกตั้ง ท่ามกลางกระแสสูงของเสียงเรียกร้องให้แบน 3 สารพิษ สภาผู้แทนราษฎรได้ตั้งคณะกรรมาธิการวิสามัญของสภาผู้แทนราษฎร ชื่อ คณะกรรมาธิการวิสามัญพิจารณาศึกษาแนวทางการควบคุมการใช้สารเคมีในภาคเกษตรกรรม ด้วยเสียง 399 ต่อ 0 โดย ผมได้รับเชิญให้เป็นกรรมาธิการในกรรมาธิการคณะนี้ซึ่งมีสมาชิกทั้งหมด 44 คนนี้ด้วย โดยนอกเหนือจากการเสนอให้แบน 3 สารพิษอย่างเร่งด่วนแล้ว คณะกรรมาธิการชุดนี้ได้นำเสนอประเทศไทยปรับเปลี่ยนไปสู่เกษตรกรรมอินทรีย์และเกษตรกรรมยั่งยืนด้วย ผมได้รับเกียรติให้เป็นเสนอร่างโรดแมพว่าต้องการเห็นเกษตรกรรมของประเทศเปลี่ยนแปลงเป็นแบบใดให้กรรมาธิการได้พิจารณา ผมเสนอให้กำหนดเป้าหมายประเทศไปสู่เกษตรกรรมยั่งยืนหรือเกษตรกรรมเชิงนิเวศให้ได้อย่างน้อย 50% ของพื้นที่เกษตรกรรมของประเทศในปี 2573 หรือในอีก 10-11 ปีข้างหน้า แต่ที่ประชุมกลับไม่เห็นชอบ หลายคนคงนึกว่าพวกนักเลือกตั้งเหล่านี้ในที่สุดแล้วก็คงไม่พ้นโยงใยได้ประโยชน์กับพวกผลประโยชน์จากบริษัทสารพิษทั้งโดยตรงและโดยอ้อมแน่ๆ

เปล่าครับ ! พวกเขาบอกว่าเป้าหมายที่ผมตั้งไว้นั้นยังไม่ท้าทายเพียงพอ พวกเขาบอกว่าเราอยากเห็นเกษตรกรรมของประเทศเปลี่ยนเป็นเกษตรกรรมอินทรีย์และเกษตรกรรมยั่งยืน 100% ในอีก 10-11 ปีข้างหน้านี้ เพื่อให้พวกเขาได้เห็นเป้าหมายนี้เกิดขึ้นในช่วงชีวิตของพวกเขาและพวกเราทุกคน !

เมื่อรายงานของกรรมาธิการแล้วเสร็จภายใต้กรอบ 60 วัน ประธานและกรรมาธิการต้องเสนอเรื่องนี้ต่อที่ประชุมสภาผู้แทนราษฎร สภาผู้แทนราษฎรได้พิจารณาข้อเสนอแนะและลงมติ โดยปรากฏว่าผ่านความเห็นชอบด้วยเสียงเป็นเอกฉันท์ 423 เสียงต่อ 0 จากผู้เข้าร่วมประชุม 424 คน มีเฉพาะประธานรัฐสภาเท่านั้นที่งดออกเสียงตามมารยาท เบื้องหลังการลงมติของพรรคการเมื่อง และนักการเมือง ผมคิดว่ามาจากการเคลื่อนไหวของประชาชน การสะท้อนเจตจำนงของประชาชนส่วนใหญ่ ในความเห็นของผม เจตจำนงทางการเมืองในการเปลี่ยนแปลงประเทศไปสู่เกษตรกรรมที่คุ้มครองสุขภาพและสิ่งแวดล้อมเป็นสิ่งที่เกิดขึ้นได้จริงๆ และจะว่าไปแล้วสิ่งนี้เกิดขึ้นได้ง่ายกว่ามากหากหวังว่าเป้าหมายเช่นนี้จะมาจากระบบราชการที่เกี่ยวข้องกับเกษตรกรรม

8.3 เราไม่ได้แค่ต้องการแค่เพียงเป้าหมายทางการเมืองหรือเป้าหมายทางนโยบาย แต่เราต้องทำสิ่งนี้ให้เกิดขึ้นได้จริงในทางปฏิบัติ

เราไม่ใช่พวกโลกสวย ที่มีเพียงเกษตรกรรมเชิงนิเวศอยู่ในความฝัน แต่สิ่งที่เราเห็นสามารถสร้างขึ้นได้จริงๆ ตัวอย่างเช่น เครือข่าย 304 กินได้ในภาคตะวันออกมีเกษตรกรนับพันครอบครัวที่ทำเกษตรกรรมอินทรีย์ที่มีระบบรับรองมาตรฐานอย่างเข้มข้น ผมได้พบเกษตรกรที่บ้านหนองโจด อ.เมือง จ.มหาสารคาม ซึ่งปลูกพริกมาเป็นอาชีพมาตั้งแต่ปู่ย่าตายาย มีเกษตรกรที่ปลูกพริกกว่า 100 ครอบครัว ตอนนี้ 40% ของครัวเรือนที่นั่นเปลี่ยนแปลงมาเป็นการปลูกพริกอินทรีย์แล้วทั้งๆที่พริกเป็นพืชที่มีปัญหาแมลงศัตรูพืชสูงมาก 60% ของผลผลิตถูกส่งมาขายที่ตลาดเขียวในจังหวัด และ 40% ที่เหลือส่งขายให้กับร้านค้าร้านอาหารในเมือง เกษตรอินทรีย์ที่ตอบสนองต่อคนไทยและคนในท้องถิ่นเป็นสิ่งที่เกิดขึ้นแล้ว โดยทุกฝ่ายได้รับประโยชน์

มีชุมชนที่ทำเกษตรอินทรีย์ทั้งชุมชนเกิดขึ้นแล้ว ตัวอย่างเช่น บ้านกุดหิน ต.กำแมด และบ้านสันติสุข ต.นาโส่ อ.กุดชุม จ.ยโสธร เป็นต้น ชุมชนที่นั่นทำเกษตรอินทรีย์ 100% เมื่อมีชุมชนที่ทำเกษตรอินทรีย์ได้ การทำให้เกิดตำบลเกษตรอินทรีย์ อำเภอ และจังหวัดเกษตรอินทรีย์ทำไมจึงจะทำไม่ได้ ตอนนี้เราเห็นเจ้าหน้าที่ของรัฐ องค์กรเกษตรกร องค์กรพัฒนาเอกชน ชุมชนต่างๆ กำลังทำสิ่งนั้นอยู่ทั้งที่สุรินทร์ ยโสธร อำนาจเจริญ และอีกหลายจังหวัด

มาดูประสบการณ์ในต่างประเทศกันบ้างครับ เป็นความสำเร็จของรัฐเล็กๆแห่งหนึ่งกันครับ

สิกขิม รัฐเล็กๆเชิงเขาหิมาลัยของอินเดีย เริ่มต้นเปลี่ยนแปลงให้เป็นดินแดนเกษตรอินทรีย์ 100% เมื่อปี 2003 บัดนี้เป้าหมายนั้นเป็นจริงแล้ว โดยใช้เวลาเพียง 13 ปี ความกล้าหาญและวิสัยทัศน์ทางนโยบายของสิกขิมได้รับการยอมรับในระดับโลก โดย ‎Pawan Kumar Chamling มุขมนตรีแห่งสิกขิมได้รับรางวัล Future Policy Award ประจำปี 2018 ขององค์การอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติ (FAO) เมื่อเร็วๆนี้ การเปลี่ยนแปลงรัฐแห่งหนึ่งของโลกให้เป็นเกษตรเชิงนิเวศ 100% ดังกรณีตัวอย่างของสิกขิม เปรียบเสมือนห้องทดลองขนาดใหญ่ที่ใช้รัฐทั้งรัฐทำการทดลอง และประสบผลสำเร็จเหนือความคาดหมายภายในระยะเวลาเพียงหนึ่งทศวรรษเท่านั้น ข้อมูลล่าสุดซึ่งรัฐบาลรัฐสิกขิมเผยแพร่เมื่อเร็วๆนี้ แสดงให้เห็นผลผลิตเฉลี่ยต่อพื้นที่ย้อนหลังนับตั้งแต่เริ่มประกาศนโยบายเกษตรอินทรีย์เมื่อปี 2003-2004 เป็นลำดับจนถึงข้อมูลผลผลิตล่าสุดในปี 2015-2016 ซึ่งพบว่า ผลผลิตเฉลี่ยต่อพื้นที่ส่วนใหญ่ได้แก่ ข้าว ข้าวโพด มิลเล็ต บั๊กวีด และเมล็ดพืชน้ำมัน มีผลผลิตเพิ่มขึ้นอย่างชัดเจน ถั่วพัลส์มีผลผลิตเฉลี่ยต่อพื้นที่อยู่ในระดับเดิมแต่มีแนวโน้มเพิ่มสูงขึ้นเป็นลำดับ ยกเว้นกรณีข้าวสาลี และข้าวบาร์เลย์ ที่ผลผลิตเฉลี่ยต่อพื้นที่ลดลง (แต่ดูจากแนวโน้มผลผลิตของข้าวบาร์เลย์มีแนวโน้มเพิ่มต่อเนื่องอย่างชัดเจนตั้งแต่ปี 2008 เป็นต้นมา)

โดยรัฐบาลสิกขิมได้เล็งเห็นปัญหาการลดลงของผลผลิตของเกษตรอินทรีย์ในพืชบางชนิดในระยะการปรับเปลี่ยน จึงมีมาตรการชดเชยผลผลิตและรายได้ให้กับเกษตรกร การเปลี่ยนผ่านดังกล่าวจึงดำเนินไปโดยไม่เกิดผลกระทบต่อรายได้ของเกษตรกรแต่ประการใด ความสำเร็จของสิกขิมเกิดขึ้นจากเจตจำนงทางการเมืองที่มุขมนตรีของรัฐ Chmamling ได้รับการสนับสนุนจากชาวสิกขิม โดยได้รับการเลือกตั้งติดต่อกันนานถึง 4 สมัย ยาวนานที่สุด นโยบายเกษตรอินทรีย์จึงสามารถดำเนินการได้ต่อเนื่องตั้งแต่ปี 2003 จนบรรลุความสำเร็จในปี 2015 ระบบการเมืองที่มีการกระจายอำนาจ ซึ่งรัฐสิกขิมสามารถออกกฎหมายเกี่ยวกับการห้ามการเข้าสารพิษกำจัดศัตรูพืชและสารเคมีทางการเกษตร เป็นหนึ่งในเหตุผลสำคัญที่ทำให้รัฐแห่งหนึ่งสามารถตั้งเป้าหมายการพัฒนาและกำหนดมาตรการเป็นการเฉพาะเพื่อบรรลุวิสัยทัศน์และเป้าหมายได้ในที่สุด จนในที่สุดรัฐบาลกลางก็ออกมาชื่นชมและยกย่องว่าเป็นความภาคภูมิใจและจะสร้างแรงบันดาลใจให้กับอินเดียทั้งประเทศ

นอกจากระดับรัฐแล้วเกษตรกรรมเชิงนิเวศที่กำลังจะกลายเป็นกระแสหลักกำลังเกิดขึ้นแล้ว ตัวอย่างเช่นออสเตรีย ออสเตรียเป็นประเทศแรกของยุโรปที่ประกาศแบนไกลโฟเซต โดยการลงมติของรัฐสภาออสเตรีย ในขณะที่สมาชิกสหภาพยุโรปอย่างฝรั่งเศส ประกาศจะแบนในปี 2021 และเพื่อนบ้านอย่างเยอรมนีประกาศจะแบนในปี 2023 ไม่แปลกใจที่ออสเตรียจะตัดสินใจเช่นนั้น เพราะประเทศนี้คือประเทศเกษตรอินทรีย์ ที่มีสัดส่วนพื้นที่เกษตรอินทรีย์มากถึง 25% ของพื้นที่เกษตรกรรมของประเทศ (ไม่นับประเทศเล็กๆอย่างซามัวร์ และลิกเตนสไตน์ ที่มีพื้นที่เกษตรอินทรีย์ประมาณ 40% ของพื้นที่เกษตรของประเทศ) เกษตรอินทรีย์ของออสเตรียแข็งแกร่งมากกว่าประเทศใดๆ เนื่องจากเติบโตมาจากขบวนการ "เกษตรชีวพลวัต" หรือ "Biodynamic farming" ที่ก่อตั้งโดย Rudolf Steiner ซึ่งเป็นทั้งนักปรัชญา สถาปนิกสังคม นักการศึกษา ฯลฯ คนสำคัญของออสเตรีย-เยอรมนี ขบวนการเกษตรชีวพลวัตของออสเตรียเริ่มมาตั้งแต่ปี 1924 ก่อนยุคเกษตรอินทรีย์ที่มีศูนย์กลางอยู่ที่อังกฤษหลายปี โดยกลุ่มเกษตรกรเหล่านี้ได้แรงบันดาลใจจากการบรรยายเกี่ยวกับประเด็นนิเวศวิทยา และกระบวนการเพิ่มพูนความอุดมสมบูรณ์ของดินโดยวิถีและพลังธรรมชาติของสไตเนอร์

8.4 ปัญหาขวากหนามที่สำคัญที่สุดในการเปลี่ยนแปลงนี้ คือปัญหาเชิงโครงสร้างนโยบายที่ไม่สามารถทำให้เกษตรกรสามารถตัดสินใจได้อย่างอิสระ

ไม่ต้องเอ่ยอ้างอุดมการณ์หรือผลประโยชน์ต่อคุณภาพชีวิตและสิ่งแวดล้อม ผลการศึกษาของรัฐเองที่บอกว่าเกษตรแบบผสมผสานจะได้ผลกำไรไร่ละมากกว่า 7,300 บาท หรือมากกว่า 5 เท่า เมื่อเปรียบเทียบการทำการปลูกอ้อยและข้าวโพดจะได้กำไรไร่ละ 1,400-1,500 บาท แต่เรากลับไม่สามารถสร้างให้ทิศทางดังกล่าวกลายเป็นทิศทางหลักของระบบเกษตรกรรมได้

เราสามารถทำให้เกษตรกรสามารถตัดสินใจเลือกวิถีเกษตรกรรมที่เป็นธรรม เท่าเทียม และสร้างผลกำไรได้โดย การยุติระบบภาษีที่อยุติธรรม เช่น ยุติการยกเว้นการเก็บสารเคมี การมีนโยบายทางการคลังที่เอางบประมาณ 20,00-30,000 ล้านบาทที่ต้องจ่ายเพื่อเยียวยาสุขภาพและสิ่งแวดล้อมกลับมาสนับสนุนเกษตรเชิงนิเวศ ยุตินโยบายสนับสนุนเกษตรเชิงเดี่ยวที่นำไปสู่ความไม่เป็นธรรมดังกล่าว และเปลี่ยนแปลงการใช้งบประมาณมหาศาลกับระบบชลประทาน ระบบการศึกษา ระบบมาตรฐานสินค้า การส่งเสริมการเกษตร การวิจัยทางการเกษตรที่อุ้มชูเกษตรกรรมเชิงเดี่ยวที่ต้องพึ่งพาการใช้สารเคมี

8.5 ต้องไม่ทำผู้บริโภคอยู่ตรงกันข้ามกับเกษตรกร และต้องไม่ทำให้ขบวนการเกษตรอินทรีย์เป็นคู่ขัดแย้งกับเกษตรกรรายย่อยที่ทำเกษตรกรรมเชิงเดี่ยว

ผมคิดว่าความสำเร็จเล็กๆน้อยของพวกเราทั้งในประเทศไทยและหลายประเทศคือการสร้างระบบความสัมพันธ์ระหว่างเกษตรกรที่ผลิตเกษตรกรรมเชิงนิเวศกับผู้บริโภคที่ต้องการอาหารและสิ่งแวดล้อมที่ปลอดภัย ขบวนการสนับสนุนการแบนสารเคมีที่มีอันตรายร้ายแรงนั้น ประมาณ 1 ใน 3 เป็นกลุ่มที่เกี่ยวข้องกับการผลิตเชิงนิเวศ แต่ส่วนที่เหลือเป็นประชาชนกลุ่มอื่นๆที่คำนึงถึงสุขภาพและสิ่งแวดล้อม จนอาจกล่าวได้ว่าการตื่นตัวของผู้บริโภคและประชาชนทั่วไปคือปัจจัยสำคัญของการเคลื่อนไหวในการแบนสารเคมีและการสนับสนุนเกษตรกรรมเชิงนิเวศ แต่จุดแข็งนี้ก็เป็นจุดอ่อนเช่นเดียวกัน ที่สร้างรอยปริร้าวระหว่างเกษตรกรรายย่อยกับเกษตรกรรายย่อยด้วยกัน และระหว่างเกษตรกรรายย่อยกับผู้บริโภค ทั้งๆที่เราในฐานประชาชนคือเหยื่อของระบบเกษตรกรรมและอาหาร ที่ต้องเผชิญหน้ากับอุตสาหกรรมอาหารยักษ์ใหญ่ที่สร้างผลกำไรจากการขายสารพิษ ผูกขาดเมล็ดพันธุ์ต้านทานสารเคมีกำจัดวัชพืช และการรับซื้อผลิตราคาถูกๆจากรัฐ

หากคิดเร็วๆ ผมคิดว่ายุทธศาสตร์ที่ประชาชนจะได้รับชัยชนะสร้างระบบเกษตรกรรมและอาหารที่เป็นธรรมคำนึงถึงสุขภาพและสิ่งแวดล้อมนั้น ผู้บริโภคและประชาชนทั่วไปต้องไม่เพียงแค่การอุดหนุนซื้อบริการจากเกษตรกรที่ผลิตสินค้าเกษตรอินทรีย์เท่านั้น แต่คือการร่วมมือกันผลักดันให้ มีเกิดจินตภาพร่วมของสังคมขึ้นมาดังที่ได้กล่าวแล้วในหัวข้อที่สองเรื่องเจตจำนงทางการเมือง และหัวข้อที่สี่ คือการเปลี่ยนแปลงเชิงโครงสร้าง เช่น ระบบภาษี งบประมาณ การศึกษาเป็นต้น